Emran Salahi

_________

عمران صلاحی
______________

مقدمه ای با کمک عبید زاکانی !ه

مامور دفع آفات

عبید زاکانی در مقدمه ی رساله ی اخلاق الاشراف ، روح انسان را « جوهری شریف» می نامد که « حقیقت آدمی عبارت از آن جوهر است » و آن را « مستعد ترقی و کمال » می داند و می نویسد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

ه« چنان که بدن به واسطه ی امراض مُزمنه از خاصیت خود فرو می ماند، روح نیز کیفیتی دارد که چون به مرضی از امراض که بدو مخصوص است از حسب جاه و مال و اکتساب شهوات و التفات به لذات عالم سُفلی مبتلا می گردد از خاصیت فرو می ماند».ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

عبید در ادامه ی این مطلب می نویسد:ه

ه« چنان که اطبا همت بر ازالت امراض بدن و حفظ صحت آن مصروف گردانیده اند، انبیا نیز نظر همت بر دفع آفات و امراض روح گماشته اند تا او را از ورطات مهلکه و گرداب جهل . نقصان به ساحل نجات و کمال رسانند».ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه هه ه ه هه ه ه ه ه ه ه ه ههه
عبید، گر چه از انبیا نا برده، با زیرکی ، وظیفه ی هنرمند، به ویژه طنز پرداز را یادآور شده است. به اعتبار سخن نظامی گنجوی که گفته است: « پس ، شعرا آمد و پیش ، انبیا» می توان برای شاعر و به طور کلی برای طنز پرداز هم رسالت قایل شد.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ههه

رسالت طنز پرداز چیست؟ دفع آفات و امراض روحی و اجتماعی ، از طریق طنز. پس طنز پرداز باید هم روان شناس باشد و هم جامعه شناس.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

همان طور که ...!ه

همانطور که طبیب ، برای شناختن بیماری ، عامل بیماری را زیر ذره بین می گذارد و بزرگ می کند، طنزپرداز هم نقاط ضعف انسان و جامعه را بزرگ می کند. با بزرگ شدن علت مرض ، مرض کوچک می شود!ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
همان طور که گاهی دست به بیهوشی موضعی و یا بیهوشی کامل می زند، طنز پرداز هم در صورت لزوم از شیوه های غیر مستقیم استفاده می کند. با این کار ، هم بیمار زیاد درد نمی کشد و عکس العملی نشان نمی دهد و هم عمل راحت تر انجام می گیرد.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
همان طور که دارو را در لفافه به خورد بیمار می دهند تا تلخی آن را حس نکند، ، « داروی تلخ نصیحت» را هم به « شهد ظرافت» می آمیزند و به خورد بیماران اجتماع و یا اجتماع بیماران می دهند!ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
همان طور که طبیب ، بافته های چرکی کهنه را دور می ریزد تا به جای آنها بافت های تازه بروید و رشد کند، طنزپرداز هم بناهای پوسیده و پوشالی جهل و نقصان انسان و جامعه را ویران می کند تا به جای آنها بناهای استوار آگاهی و کمال ساخته شود.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
و بلاخره همان طور که بعضی ها از سوزن طبیب می ترسند ، آدم های بی خاصیت هم از سوزن طنزپرداز می هراسند! ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

دفع ملال

طنز ، غیر از دفع آفات و امراض روح انسان و جامعه ، وظیفه ی دیگری هم دارد که عبید در رساله ی دلگشا به آن اشاره می کند: « دفع ملال و تفریح بال». و روی همین اصل ، لطایف خود را « رساله ی دلگشا » نام نهاده است ، « چه ، مطالعه ی این اوراق را دلی گشاده و خاطری طربناک باید».ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

عبید در همین مقدمه ضمن دفاع از هزل و نقل قول حکما که گفته اند هزل در کلام، مانند نمک در طعام است ، توصیه می کند که باید نمک به اندازه در طعام ریخت و شورش را در نیاورد!ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

طنز پرداز نباید چنان به دفع ملال و تفریح بال بپردازد که هدف اصلی ، یعنی دفع آفات و امراض انسان و جامعه ی انسانی کمرنگ و محو شود و یا در حاشیه قرار گیرد.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه


لعنتی ها .!.ه

عبید در رساله ی صد پند، از ما می خواهد که این آدم نماها را لعنت کنیم:ه
ه«ابرو درهم کشیدگان
گره در پیشانی آورندگان
سخن های به جد گویان
ترشرویان
کج مزاجان
بخیلان
دروغگویان
و بد ادبان »ه

پس گردنی!ه

این لعنتی ها چه می خواهند؟ یک پس گردنی جانانه!از آن پس گردنی ها که عبید ، در بخش لطایف ، خاصیت هایش را بر می شمارد: ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

ه« از فضایل پشت گردنی این که:ه
حسن خلق به بار می آورد
خمار را از سر بدر می کند
بد رامان را رام می سازد
و ترش رویان را منبسط می سازد
و دیگران را می خنداند
خواب از چشم می رباید
و رگ های گردن را استوار می سازد!»ه

و این هفت خاصیت، همه از خواص طنز است که حالِ بی خاصیت های لعنتی را حسابی جا می اورد! ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

اینک ماه و پروین!ه

عبید ، در مقدمه ی رساله ی دلگشا هزل را یکی از وجوه شرف انسانی می داند و می نویسد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

ه « فضیلت نطق که شرف انسان بدو منوط است، بر دو وجه است : یکی جد و دیگری هزل».ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

و درساله ی صد پند به صراحت هشدار می دهد:ه
ه« هزل را خوار مدارید و هزالان را به چشم حقارت منگرید»ه

طنز و طنزآور را چه کسانی خوار می دارند؟ کسانی که خود به دست طنز و طنزآور خوار شده اند!ناهمواران به جای خود شکنی ، آینه را می شکنند و غافل از قامت ناساز و بی اندام خود، تشریف طنز را بر بالای خویش کوتاه می دانند! از آنان جز این هم انتظاری نمی رود. از سلاح مرگبار خنده می ترسند. عبید ، در اخلاق الاشراف ، وقتی به « صدق و راستی » می رسد ، نعل وارونه می زند و می نویسد:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
ه« بزرگان ما می فرمایند که این خلق، ارذل خصایص است . چه ماده ی خصومت و زیان زدگی، صدق است. هر کس نهج صدق ورزد ، پیش هیچ کس عزتی نیابد و مرد باید که تا تواند پیش مخدومان و دوستان، خوشامد و دروغ و سخن به ریا گوید ( صدق الامیر) را کار فرماید. هر چه برای مزاج مردم راست آید آن در لفظ آرد، مثلا اگر بزرگی!در نیمشب گوید که اینک نماز پیشین است، در جال پیش جهد و دو گوید که راست فرمودی ، امروز به غایت آفتاب گرم است و در تاکید آن سوگند به مصحف و سه طلاق زن یاد کند!»ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

نظیر آنچه سعدی می گوید:ه
خلاف رای سلطان، رای جستن
به خون خویش باشد دست شستن
اگر خود روز را گوید « شب است این»ه
بباید گفت: « اینک ماه و پروین!»ه

درست مثل ندیم سلطان محمود . چه بوده است آن حکایت ؟ در حکایات فارسی عبید می خوانیم:ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

سلطان محمود را در حالت گرسنگی ، بادنجان بورانی پیش آوردند. خوشش آمد و گفت : « بادنجان طعامی ست خوش.» ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه
ندیمی در مدح بادنجان فصلی پرداخت.ه
چون سیر شد ، گفت : « با دنجان سخت ، مضر چیزی ست!»ه
ندیم باز در مضرت بادنجان مبالغتی تمام کرد!ه
سلطان گفت : « ای مردک ! نه این زمان مدحش می گفتی ؟»ه

گفت : « من ندیم توام ، نه ندیم بادنجان، مرا چیزی می باید گفت که تو را خوش آید نه بادنجان را! »ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

عبید رندانه نصیحت می کند که « مخنث پیر خسیس زشت صورت» را « پهلوان زمان» و « نوخاسته ی شیرین و یوسف مصری و حاتم طائی » خطاب کنید تا « از او زر و نعمت و خلعت و مرتبت» یابید! و اگر کسی « خود را به صدق موسوم گرداند» و هر آنچه دید راست بگوید ، « به شومی راستی، این قوم از او به جان برنجند.»ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

خیال می کنید تحقیر شدگان طنز، همین طور دست روی دست می گذارند و طنزپرداز را نگاه می کنند؟نه! پس چکار می کنند؟ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه هه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

عبید پاسخ می دهد: ه

ه« اگر قوتی داشته باشند در حال او را به کار ضرب فرو گیرند و اگر ... کلی عاجز هم باشد به مخاصمت ... در آید.» و « انواع سفاهت با او به تقدیم رساند.»ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

عبید در رساله ی صد پند ، با وارونه گویی، نصیحت می کند که : « تا توانید سخن حق مگویید تا بر دل ها گران مشوید و مردم بی سبب از شما نرنجند!»ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

زیر دستانِ زیردست آزار، می خواهند با حذف طنز ، هنر و ادبیات را خلع سلاح کنند، و اگر زیرک تر باشند ، طنز را از محتوی خود خالی کنند. بر اثر تبلیغ و تلقین اینان ، جامعه هم برداشت نادرستی از طنز و طنزآوران دارد ، چنانکه چهره ی طنز بیشتر شاعران و نویسندگان به ظاهر جدی گوی ما ، در پرده ی ابهام مانده است.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه

متاع ما

عبید در پایان مقدمه ی رساله ی اخلاق الاشراف می نویسد:ه
ه«... این مختصر به هزل منتهی می شود، اما
آنکس که ز شهر آشنایی ست
داند که متاع ما کجایی ست!»ه

طنزآوران و طنزبران، در تولید و مصرف طنز، هر دو به یک اندازه سهیم اند. داد و ستد این دو باید درست انجام گیرد. طنزآور باید متاعش را خوب عرضه کند و طنزبر باید این متاع را خوب بشناسد. در غیر این صورت بازار عرضه و تقاضا راکد می ماند و امکان دارد جنسِ بُنجل و بدل را با تبلیغ به جای جنس اصلی به خریدار قالب کنند. متاع مورد نظر ما تاروپود و بافتش از خنده است. پس باید اول خنده را شناخت.ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه هه ه ه ه هه ه ه هه ه ه ه ه ه ه ه ههه

ه * این نوشته اولین بار در مجله ی گرودن (48- 49 ) 1374 چاپ ایران منتشر شده است.ه

____